Łódź – ludność i jej pochodzenie oraz geneza powstawania osiedli mieszkaniowych

    W powszechnej i nieco ogólnikowej świadomości historia Łodzi rozpoczyna się gdzieś w XIX wieku wraz z pojawieniem się tak świetnie zobrazowanego w „Ziemi Obiecanej” Władysława Reymonta świata fabryk i wielkiego przemysłu. Jakkolwiek w podejściu tym jest dużo racji, to trzeba jednak pamiętać, iż historia Łodzi jest dużo dłuższa. Pierwsze potwierdzenie istnienia Łodzi występuje w dokumencie z 1332r, w którym książę łęczycko-dobrzański Władysław uwolnił wieś Łodzia od ciężarów prawa książęcego. Wieś przeniesiono w pobliże traktu handlowego wiodącego z Łęczycy do Piotrkowa, największych wówczas miast regionu, należących zarazem do najważniejszych miast na ziemiach polskich. Dopiero 29 lipca 1423r. król Władysław Jagiełło przywilejem erekcyjnym nadał Łodzi prawa miejskie. Łódź liczyła wtedy ok. 400 mieszkańców (Polaków) a układ miasta obejmującego dzisiejszy obszar Starego Miasta stanowił nieregularny rynek (obecny Stary Rynek) z dominującym nad nim placem kościelnym (współcześnie stoi tam kościół Najświętszej Marii Panny) oraz stawem powstałym z wód rzeki Ostrogi (którą w XVIII wieku nazwano Łódką). Po początkowym rozwoju rolniczo-rzemieślniczym nastąpiła stagnacja, która trwała blisko 400 lat. Przełomem w historii miasta i całego regionu okazał się dopiero rok 1820, w którym Sejm Królestwa Polskiego włączył Łódź do tzw. miast fabrycznych przewidzianych dla rozwoju przemysłu odzieżowego i włókienniczego, przy czym ówczesna nowa Łódź skupiała wokół siebie aż 56 wsi lub osad. Od tego momentu następuje gwałtowny rozwój miasta, do którego napływają coraz liczniej nowi osadnicy: Polacy, Żydzi, pierwsi Niemcy i Ślązacy a nawet Czesi. Tworzą się nowe osiedla (osady) mieszkaniowe. Pierwszym z nich było powstałe w 1823r. Nowe Miasto, którego centrum stanowił rynek (dzisiejszy Plac Wolności) ograniczony ulicami: Zachodnią, Północną, Wschodnią i Południową (obecna Rewolucji 1905r) wraz z traktem-ulicą Średnią (dzisiejsza Legionów i Pomorska), która po późniejszym przedłużeniu w obu kierunkach staje się łącznikiem miasta z Konstantynowem i Brzezinami. Nieco później, bo w 1824 roku założona zostaje Łódka-osiedle (osada) ciągnące się wzdłuż dzisiejszej ulicy Piotrkowskiej od ulicy Dzielnej (dzisiejsza Narutowicza) do Górnego Rynku (dzisiejszego Placu Reymonta). Po 1825r osadę tę rozszerzono o tereny placów budowlanych ciągnących się wzdłuż kilku bocznych ulic-między innymi o 12 placów budowlanych leżących wzdłuż odcinka ulicy Zarzewskiej (dzisiejsza Przybyszewskiego) łączącej Łódkę z Zarzewem. Osiedla te nie zawsze były ze sobą od razu zintegrowane. O ile Stare Miasto i Nowe Miasto były połączone ze sobą ulicą Nową (dzisiejsza Zgierska), to już nie istniało takie połączenie pomiędzy Nowym Miastem a Łódką-dopiero zabudowa mieszkaniowa wschodniej strony ulicy Piotrkowskiej dokonywana stopniowo po 1825r zbliżyła osady do siebie. Zachodnia strona Piotrkowskiej zabudowana była tymczasem jedynie do fragmentu ówczesnej dużej ulicy Dzielnej (stanowiącej dziś ulicę Zieloną), dalej zaś aż do ulicy Południowej (obecnie Rewolucji 1905r) rozciągały się pola uprawne. Władze Królestwa Polskiego starały się jednak zachęcać zagranicznych rzemieślników, fabrykantów do osiedlania się w Łodzi poprzez oferowanie terenów, różne ulgi i pomoc finansową. Starania te przynoszą widoczne efekty. W mieście zaczęły powstawać pierwsze manufaktury Geyera, Kopischa, Wendischa, Potempy. Rozwój ten przyczynił się do tego, iż Łódź w 1840r rozszerzyła swe granice o rejon obecnego dworca Fabrycznego (sam dworzec został otwarty w 1865r). W 1840r zostaje utworzona również Nowa Dzielnica, której główną arterią była ulica Główna (dzisiejsza Mickiewicza) wraz z placem (dzisiejszym Rynkiem Wodnym). Oprócz Głównej najważniejszą ulicą Nowej Dzielnicy stała się Targowa (nazwa zachowana do czasów obecnych), która łączyła Wodny Rynek z dawnym Placem Cegielnianym (a obecnie Dąbrowskiego) i ulicą Dzielną (na odcinku dzisiejszej ulicy Narutowicza). Możliwość eksportu towarów do Rosji, dostęp do taniej siły roboczej oraz intensywny rozwój kolei przyczyniły się do dalszego żywiołowego rozwoju wielkich manufaktur produkcyjnych w drugiej połowie XIX wieku, należących do takich fabrykantów jak Scheibler, Izrael Poznański, Grohman, Kunitzer, Heinzel czy Biderman. Do Łodzi coraz liczniej przybywali w tym czasie Żydzi (z Polski, Litwy, Rosji), Niemcy (z Saksonii, Brandenburgii) a nawet Rosjanie (głównie żołnierze miejscowego garnizonu i ich rodziny oraz pracownicy administracji i wojska). Gdy napływ emigrantów zmalał, rozpoczął się wzmożony napływ ludności polskiej- chłopów i drobnej szlachty z  przyległych terenów wiejskich, ze wsi i miasteczek Królestwa Polskiego. Wędrowali oni do Łodzi w oczekiwaniu na pracę i poprawę swojego losu. Nastąpiło wówczas wyraźne zagęszczenie zabudowy mieszkaniowej przy budynkach fabrycznych, co zaowocowało powstawaniem „miast w mieście” jak np. posiadłości Scheiblera i Grohmana-Księży Młyn (jedno z najstarszych historycznie miejsc w Łodzi zlokalizowane na dzisiejszym Starym Widzewie), Izraela Poznańskiego-wzdłuż ulicy Ogrodowej czy Kunitzera – kompleks tzw. manufaktury widzewskiej. Rozwijała się też zabudowa fabryczna i mieszkaniowa na obszarze dzisiejszego Starego Polesia i Śródmieścia. Wytyczone zostały nowe ulice jak Gdańska, Lipowa czy Pasaż Meyera (obecnie Moniuszki) a także Ewangelicka (obecna Roosevelta) oraz Nowotargowa (znana dziś jako ulica Sterlinga), które wraz z ciągłym przyrostem ludności zaczęły intensywnie zabudowywać się. Ulica Gdańska wydłużona została poza ulicę Dzielną (dziś Narutowicza) aż do ulicy Średniej (współczesnej ulicy Legionów) a istniejąca już ulica Wólczańska przebiła się do ulicy Południowej (obecnie Rewolucji 1905r). Ulica Zachodnia (dzisiaj jest to już ulica Kościuszki) na odcinku od Dzielnej (a dzisiejszej Zielonej) do Głównej (czyli dzisiejszej Al. Mickiewicza) utworzyła szeroką na 35m reprezentacyjną promenadę. W tym samym czasie utworzony został Plac Barlickiego a także sukcesywnie zabudowywane były tereny wzdłuż ulicy Południowej (na odcinku dzisiejszej ulicy Próchnika), Cegielnianej (dziś Więckowskiego), Przejazd (obecnie Struga) czy Dzielnej (na fragmencie stanowiącej dziś ulicę Zieloną). Nieco później, bo w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku zjawisko to objęło także ulicę Kopernika oraz Łąkową. Zmianom podlegała w tym czasie również ulica Widzewska (dzisiejsza ulica Kilińskiego), która stanowiła granicę pomiędzy Nową Dzielnicą a osiedlem (osadą) Łódka. Została ona wydłużona i intensywnie zabudowywana (zarówno po stronie zachodniej jak i wschodniej) od ulicy Dzielnej (odcinek stanowiący dziś ulicę Narutowicza) do Starego Miasta i stawała się w ten sposób po ulicy Piotrkowskiej drugą arterią przelotową aglomeracji. Łódź z miasta prowincjonalnego zmieniała się z dnia na dzień w wielkoprzemysłową metropolię, stolicę finansów, włókiennictwa i handlu. W mieście rosły wysokie, luksusowe gmachy kamienic, świątyń różnych wyznań, banków, hoteli a także reprezentacyjnych rezydencji pałacowych i willowych otoczonych parkami. Jedna z takich rezydencji powstała na Julianowie, gdzie pod koniec XIX wieku Heinzel urządził piękną posiadłość po przejęciu folwarku od Stanisława Strzałkowskiego. Wymienić warto jednak tu również urzekającą swoim pięknem willę Geyera na Rudzie Pabianickiej czy Pałac Izraela Poznańskiego na ulicy Ogrodowej. W tym samym czasie rozwijała się też imponująco infrastruktura miejska-oświetlenie ulic, pierwszy w dawnym Królestwie Polskim elektryczny tramwaj itp. W 1902r została ukończona budowa dworca Kaliskiego. Pod koniec XIX wieku Łódź zamieszkiwało ok.38% Niemców, ok.33% Polaków, ok.28,5% Żydów oraz niewielki odsetek Rosjan a całkowita liczba mieszkańców osiągnęła ilość ok. 320 tys. Miasto cały czas intensywnie się rozwijało, ale aż do 1915r poza jego administracyjnymi granicami pozostawały wyrastające, zaniedbane, ludne przedmieścia jak Chojny, Bałuty i Widzew z Zarzewem, liczące po kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Władze Łodzi bowiem od 1840r właściwie nie rozszerzały granic administracyjnych miasta mimo wielokrotnego zwiększenia ludności. Jedynym wyjątkiem był rok 1906, gdy zdecydowano się na częściowe bądź całkowite przyłączenie kilku niewielkich osad bądź wsi takich jak Brus, Doły, Karolew, część Chojen i Rokicia, Żubardź oraz fabryczną, zachodnią część Widzewa z manufakturą Kunitzera. Dopiero we wspomnianym 1915 roku wymienione powyżej osiedla stały się częścią Łodzi, co było jednak naturalną konsekwencją tego, iż już od dawna stanowiły z miastem praktycznie jeden organizm. Pierwsza Wojna Światowa (1914-1918) przerwała ciągłość rozwoju gospodarczego miasta, które liczyło wtedy już ok. 600 tys. mieszkańców. Zostało ono wyludnione a przemysł zdewastowany przez wojska niemieckie. Z tamtego okresu zachowało się za to wybudowane przez Niemców osiedle „Berlinek” koło dzisiejszego bałuckiego klubu sportowego Start a także bardzo podobne do niego osiedle na Starych Stokach. Okres międzywojenny (1918-1939) to w pierwszym okresie usuwanie zniszczeń, wzrost znaczenia w przemyśle kapitału niemieckiego, ale też nie najlepszy czas dla gospodarki. Utrata rynków wschodnich, kryzys ekonomiczny lat trzydziestych spowodowały upadek wielu przedsiębiorstw, duże bezrobocie i „bunty” robotnicze. Dopiero ostatnie lata przed wybuchem drugiej wojny światowej przyniosły poprawę sytuacji w przemyśle, kondycji finansowej przedsiębiorstw i zatrudnieniu. Pierwsze lata niepodległości (po 1918r) charakteryzowały się dynamicznym przyrostem liczby ludności miasta, które miało jednak ograniczone możliwości rozbudowy. Powstały mimo to w tym czasie takie osiedla wieloblokowe jak Mireckiego na Polesiu Konstantynowskim, bloki pomiędzy ulicą Rzgowską i Pabianicką (dzisiejszy Piastów i Kurak), bloki na Karolewie, Stokach i Marysinie. Warto dodać, że w owym czasie Ruda Pabianicka była enklawą społeczną i kulturową łódzkiej społeczności niemieckiej. Druga Wojna Światowa (1939-1945) spowodowała ogromne ”spustoszenie” wśród ludności a po jej zakończeniu Łódź liczyła 300 tys. mieszkańców i straciła swój wielonarodowościowy charakter. Ludność żydowska została całkowicie wyniszczona w łódzkim getcie (zlokalizowano je na części Bałut i Starego Miasta a głównymi arteriami przelotowymi były ulice Zgierska i Limanowskiego). Z ok. 250 tys. osób z zagłady ocalało kilkuset. Ludność narodowości niemieckiej natomiast opuściła miasto w ostatnich tygodniach wojny bądź w pierwszych miesiącach po jej zakończeniu. Praktycznie w Łodzi pozostali już tylko Polacy a lukę po Żydach i Niemcach wypełniła kolejna migracja do Łodzi ludności wiejskiej (trzeba tu jednak nadmienić, że po 1946r. do Łodzi przybyło przede wszystkim z Warszawy i terenów Mazowsza ok. 20-30 tys. Żydów, których część po pewnym czasie z powrotem powróciła do Warszawy, natomiast większość opuściła Łódź i Polskę po utworzeniu w 1948r państwa Izrael i w wyniku wzrostu nastrojów antysemickich w latach 50-tych i początku 60-tych). Po usunięciu śladów okupacji rozpoczęto planową rozbudowę gospodarki i kultury a po 1960r. rozszerzono granice miasta i wytyczono nowe tereny, na które systematycznie przenoszono zakłady z centrum Łodzi. W latach 60-tych i 70-tych powstają osiedla mieszkaniowo-magazynowo-przemysłowe jak Dąbrowa, Nowe Sady, Żabieniec, Teofilów, Złotno a także typowo mieszkaniowe jak Rokicie, Koziny, Żubardź, Wielkopolska, Doły (końcówka lat 50-tych), rozbudowie ulegają Julianów, powstaje osiedle bloków Stefana Czarnieckiego-Zagajnikowa a także bloki między ulicami Pomorską i dzisiejszą Uniwersytecką-na tym obszarze można jednak spotkać również zabudowę z przełomu XIX i XX wieku oraz okresu międzywojennego. Na obrzeżach Łodzi powstają pierwsze bloki wielkich osiedli mieszkaniowych jak Widzew-Wschód, Retkinia i Radogoszcz (budowane były jeszcze w latach 80-tych a nawet 90-tych). Był to okres wielkiej prosperity jeżeli chodzi o budownictwo wielkopłytowe. Warto tu zauważyć, że nazwy powyższych osiedli, które powstawały po 1960r. Wzięły się w większości od nazw osad-wsi, na których te osiedla rozbudowywano i które zostały całkowicie lub częściowo wcielone do Łodzi we wspomnianych już latach 1906 oraz w 1915. W latach 70-tych zmodernizowano również dwie ważne arterie komunikacyjne – Al.Włókniarzy (dawniej ulicę Towarową) oraz ulicę Rydza Śmigłego (dawniej Promińskiego) i jej przedłużenie ulicę Kopcińskiego. Najmłodszymi łódzkimi osiedlami mieszkaniowymi są te wybudowane w latach 80-tych i 90-tych (również na terenach dawnych osad i wsi o tych nazwach) jak Olechów, ciągle budujący się Janów, osiedle domków jednorodzinnych na Smulsku oraz budujący się Zielony Romanów, którego bloki rozpoczęto stawiać w końcu lat 90-tych (osiedle między Teofilowem a Aleksandrowem). Należy tu jednak powiedzieć, że na wielu już istniejących osiedlach powstają nowe bloki i osiedla te rozbudowują się. W 1998r Łódź zamieszkiwana była przez ok. 790 tys. mieszkańców. Spis powszechny, który odbył się w dniach 21.05.2002r. – 08.06.2002r. przyniósł następujące wyniki demograficzne.

Ostatnie wpisy